У архітэктурна-планіровачнай структуры горада вылучаюцца чатыры гіcтарычныя зоны, у якіх часткова захавалася планіроўка старажытных пасадаў: Нагорскага, Шклоўскага, Пакроўскага і Задубровенскага.
НАГОРСКІ пасад - найбольш старажытная частка Магілёва, згадваецца ў навуковых дакументах XVI-XVIII стагоддзяў. Абмяжоўваўся з поўдня і усходу высокімі берагамі Дняпра і Дубравенкі, з поўначы - глыбокім абарончым валам. Нагорскі пасад уключаў так званую Астрогскую і Нагорскую сотні. Астрогская сотня - найбольш буйная частка пасада, знаходзілася у межах Бліжняга вала. На яе тэрыторыі знаходзіліся: замак, гандлёвая плошча з ратушай, Спасская і Богаяўленская цэрквы з манастырамі, касцёл, цэхавыя будынкі брацтваў, дамы найбольш заможнай гандлёвай і рамеснай часткі насельніцтва. Тэрыторыя Нагорскага рамесніцка-гандлёвага пасада была абнесена земляным абарончым валам. Шчыльна забудаваныя вуліцы утваралі невялікія кварталы няправільнага шматвугольніка. На ей знаходзілася 25 драўляных крам. Зараз на тэрыторыі былой Астрогскай сотні знаходзяцца: парк імя Горкага, Савецкая плошча, Вал Чырвонай Зоркі.
Нагорская сотня знаходзілася паміж сучаснымі вуліцамі Болдзіна і Камсамольскай. У XVII стагоддзі тут знаходзілася Прачысцінская царква (не захавалася).
ШКЛОЎСКІ пасад - пабудаваны да канцы XVII стагоддзя, былая ўскраіна ў паўночнай частцы Магілёва, з'яўляўся складовай часткай Новага горада. На яго тэрыторыі знаходзіўся працяг Нагорскай і Ледкаўскай сотняў, межы пасада даходзілі да Палявога вала. У канцы XVIII - сярэдзіне XIX стагоддзяў частка Новага горада пабудавана за Палявым валам. Планіровачная структура таго часу існуе і цяпер. Да нашага часу на тэрыторыі. Шклоўскага пасада захаваліся такія помнікі архітэктуры, як: Архіепіскапскі палац, былы корпус Спаскага манастыра. будынкі мужчынскай гімназіі і настаўніцкага універсітэта, Станіслаўскі касцёл, будынак жаночай гімназіі, царква Трох Свяціцеляў і іншыя.
ПАКРОЎСКІ пасад забудаваны у XVI-XVII стагоддзях. У XVII стагоддзі ён ахапіў тэрыторыю паміж правабярэжжам Дняпра і Дзебрай у межах сучасных вуліц Вялікай і Малай Грамадзянскай, 2-й Волі, Ламаносава, частцы Падгорнай. Гэта частка горада не мела абарончых збудаванняў з-за натуральных перашкод, якімі з'яўляліся Дняпро і яр Дубравенкі, Архіерэйскі вал. Планіроўка Пакроўскага пасада нерэгулярная: жылыя кварталы драўляных дамоў выцягнуты ўздоўж лініі Дняпра у форме няправільных чатырох- і шматвугольнікаў. У паўднёвай частцы пасада размешчаны прыдняпроўскі парк. У гэтай частцы горада захаваўся выдатны помнік беларускага барока - Мікалаеўская царква XVII стагоддзя, якая знаходзіцца у комплексе з Акуфрыеўскай царквой, шпіталем, званіцай, агароджай з брамай.
ЗАДУБРОВЕНСКІ пасад быў адным з буйнейшых у горадзе, у сучасным Магілёве займае тэрыторыю на захад ад Дубравенкі і ўздоўж правага берага Дняпра. У пісьмовых крыніцах упамінаецца ў XVI-XVIII стагоддзях, калі тэрыторыя пасада была ўмацавана часткай Палявога вала з 4 драўлянымі брамамі: Віленскай, Уструшненскай, Быхаўскай, Папінскай, Трысненскай, ад якіх пачыналіся гарадскія вуліцы. На сучаснай тэрыторыі пасада захаваліся мураваныя: Барысаглебская царква, будынак жаночага епархіяльнага вучылішча, а на старажытных каталіцкіх могілках - 2 мураваныя капліцы.
Планировочным ядром древнего Могилёва был укреплённый деревянный замок в слиянии рек Днепра и Дубровенки. В XV в. территория города состояла из 3 частей: укреплённого замка, Нагорского посада (позднее Старый город) и торговой площади между ними. Около 1526 на месте бескурганного могильника XIII в. построен новый замок. На протяжении XVI в. территория посада значительно расширилась, на северо-запад от него начала формироваться новая жилая застройка (позднее Новый город), одновременно возникли поселения за Днепром (Заднепровский посад) и Дубровенкой (Задубровенский посад), между Днепром и ручьём Дебря (Покровский посад). Важная роль отводилась замку, который выполнял функции оборонительные и административные (здесь проходили заседания местных судов).
В XVII в. произошли значительные изменения в крепостном зодчестве Белоруссии. Вместо деревянных башен и городней сооружались земляные насыпные валы с бастионами по типу западноевропейских. В тех местах, где валы пересекались с подъездными дорогами, строились ворота - брамы, открывавшие въезд в город. Аналогичные изменения происходили и в строительстве новых могилёвских укреплений. К 1630-м годам сформировались мощные линии обороны, полукольцом окружавшие город и составлявшие так называемые 3 оборонительных пояса города: первый - Замковый вал, второй - Ближний вал, третий – Полевой, или Дальний, или Круговой вал. Планировочная структура Могилёва с тремя линиями укреплений напоминала планировочную структуру Пскова, что обусловлено общими древнерусскими принципами строительства, а также некоторым сходством природных и географических факторов. В XVII в. центром композиции города была Торговая площадь (ныне Советская площадь), занимавшая в 1604 территорию более 2 га, имевшая форму неправильного многоугольника, на которой находились 26 рядов лавок и ратуша (не сохранилась). От площади шли 2 главные улицы: Шкловская (ныне Первомайская улица) и Ветряная (ныне Ленинская улица), формировавшие вместе с улицами - дорогами на Вильно (северо-запад), Быхов (запад) и Мстиславль (юг) радиальную систему планировки города. Среди сооружений XVII - первой половины XVIII в. выделялись комплекс Николаевской церкви, фарный костёл (сохранились); костёл и коллегиум иезуитов и бернардинцев, Успенская и Покровская церкви, Богоявленский братский монастырь с Богоявленским собором (не сохранились). Сочетание местных архитектурно-строительных традиций и элементов стиля барокко в некоторых гражданских и культовых зданиях свидетельствует о формировании в XVII-XVIII вв. Могилёвской школы зодчества. [3]
